SORU: Ebû Yusuf ile Muhammed, bunların talebeleri, talebelerinin talebeleri ve yazdıkları kitapları hakkında bilgi verir misiniz?
CEVAP:
Ebû Yusuf’la Muhammed’in talebelerinden bazıları şunlardır; Isâm b. Yusuf, İbn-i Rüstem, Muhammed b. Semâa, Ebû Süleyman el-Cürcânî ve Ebû Hafs el-Buhârî’dir. Bunlardan sonra gelenlerden bazısı ise; Muhammed b. Seleme, Muhammed b. Mukâtil, Nasîr b. Yahya ve Ebû’n-Nasr el-Kâsım b. Selâm gibi zevattır. Bu zevat bazen, elde ettikleri deliller ve sebepler nedeniyle mezhep sahiplerine muhalefet etmişlerdir…
Bu zevatın fetvalarının toplanıp yazıldığı elimize geçen ilk kitap Fakih Ebû’l-Leys Semerkandî’nin “Kitabu’n-Nevâzil”’idir. Ondan sonra ulema başka kitaplar toplayarak telif etmişlerdir ki, Nâtifî’nin “Mecmûu’n-Nevâzil ve’l-Vakıât” ve Sadru’ş-Şehîd’in ise “el-Vakıât” isimli eseri bunlardandır…
Daha sonra gelen ulema bu meseleleri birbirinden ayrılmayacak şekilde karışık yazmışlardır. Nitekim Kâdıhân’ın “Fetâvâ”’sı ile “Hulâsa” ve bu ikisinden başka diğer kitaplar böyle yazılmışlardır. Fakat bazıları meseleleri birbirinden ayırmışlardır. Mesela Radıyyuddîn’in “Kitabu’l-Muhît”’i böyledir. Radıyyuddîn-i Serahsî ilkönce “Usûl” meselelerini”, sonra “Nevâdir”’i sonra “Fetâvâ”’yı sıralamıştır ki pek güzel bir iş yapmıştır…
“Mesâilü’l-Usûl” yani temel meselelere ait kitaplardan biri Hâkim-i Şehîd’in “Kitâbul-Kâfî”’sidir. Bu kitap, mezhebimizin nakli hususunda mûtemed bir eserdir. Onu ulemadan bir cemaat şerh etmişlerdir. İmam Şemsü’l-Eimme Serahsî bunlardan biridir. Serahsî’nin eseri “Mebsût-u Serahsî” namıyla meşhurdur. Allâme Tarsûsî; “Serahsî’nin Mebsût’u öyle bir kitaptır ki, onun muhalifi ile amel edilmez. Ancak ona bel bağlanılır ve ancak onunla fetva verilir” demiştir…
Mezhebimizin kitaplarından biri de “el-Müntekâ”’dır. Bu eser de yine Hakîm-i Şehîd’indir. Ancak eserde bazı “Nevâdir” bulunmaktadır…
İmam Muhammed’den rivayet edilen “Mebsût” nüshaları çoktur. Bunların en meşhuru Ebû Süleyman el-Cüzcânî’nin Mebsût‘udur…
“el-Bahr” isimli eserin hac bahsinde beyan edildiğine göre Hakîm-i Şehîd’in “el-Kâfî”’sinde İmam Muhammed’in altı kitabındaki bütün meseleler toplanmış olup bunlara “zâhirü’r-rivâye” denir…
“el-Bahr” ve “en-Nehir” isimli eserlerin “îdeyn” bahsinde İmam Muhammed’in, “el-Asıl”’dan sonra “el-Câmiu’s-Sağîr”’i telif ettiği kaydedilmiş ve “itimat edilecek kitap ancak bu eserdir” denilmiştir. en-Nehir sahibi sözüne şöyle devam etmiştir; “el-Asl”’a bu ismin verilmesi, İmam Muhammed ilk eser olarak onu telif ettiği içindir. Sonra “el-Câmiu’s-Sağîr”’i, daha sonra “el-Câmiu’l-Kebîr”’i daha sonrada “ez-Ziyâdât”’ı yazmıştır. Serahsî’nin beyanına göre İmam Muhammed’in fıkıh babında tasnif ettiği son eseri “es-Siyeru’l-Kebîr”’dir. İbn-i Emir Hacc el-Halebî’nin “Şerhu’l-Münye” ismindeki eserinde İmam Muhammed’in ekseriyetle kitaplarını Ebû Yusuf’a okuduğu, ancak “Kebîr” ismini verdiği kitaplarını okumadığı kaydedilmektedir. İmam Muhammed’in “Kebîr” ismini verdiği kitaplar; “el-Mudârabetü’l-Kebîr”, “ez-Zirâatü’l-Kebîr”, “el-Me’zûnü’l-Kebîr”, “el-Câmiu’l-Kebîr” ve “es-Siyeru’l-Kebîr” gibi eserleridir ki, bunlar onun kendi emeğinin mahsulüdür… (İbn-i Âbidîn, Mukaddime)
